hm. Tadeusz Czesław Polak (1927–2001) – profesor, komendant Hufca Harcerzy Gdańsk-Śródmieście w latach 1957–1958, przew. Rady Programowej Muzeum Harcerstwa (2001).

Urodził się 1.12.1927 r. we wsi Łopuszno w Ziemi Nowogródzkiej, w rodzinnych stronach Adama Mickiewicza i Tadeusza Kościuszki. Otrzymał imię jak słynny bohater narodowy z tamtych stron. Wyniósł z domu głębokie patriotyczne wychowanie, które w całym jego życiu owocowało wielkimi przedsięwzięciami dla Polski. Służbę harcerską rozpoczął w 1938 r., wstępując do drużyny im. Stefana Czarnieckiego w Zabrzeziu koło Nowogródka. Ojciec Wawrzyniec (1900–1974), uczestnik wojny bolszewickiej, był policjantem, komendantem posterunku. Wywieziony w 1939 r. na Syberię uciekł z niewoli i trafił do Armii Polskiej gen. Władysława  Andersa. Walczył pod Monte Cassino, do kraju powrócił w 1949 r. Starszy brat Edmund (1924) w szeregach Armii Krajowej uczestniczył w wyzwalaniu Wilna, za co został skazany na zesłanie do Kaługi. Zdołał jednak zbiec i wstąpił do Wojska Polskiego. Przeszedł szczęśliwie szlak bojowy aż do Berlina. Matka Zofia z domu Siedlecka (1904–1986) prowadziła dom i wychowywała synów. Tadeusz jako 17-letni żołnierz Armii Krajowej uczestniczył w wyzwalaniu Grodna. Później wyruszył konno na pomoc Warszawie. Kontuzjowany w  Powstaniu Warszawskim leczył się w Puszczy Kampinoskiej. Następnie dotarł do Oddziałów AK w Górach Świętokrzyskich (Oddziały Szarego, Jędrusia, Zawiszy).

Po rozwiązaniu AK przyjechał w maju 1945 r. do Gdańska. Sprowadził tutaj mamę i podjął pracę w budownictwie. Powrócił do Harcerstwa, zakładając drużynę w szkole podstawowej we Wrzeszczu. Był członkiem Komendy Rejonu Harcerzy, a później Komendy Hufca Harcerzy Gdańsk-Wrzeszcz. Średnie wykształcenie dokończył w III LO we Wrzeszczu, gdzie założył kolejną drużynę, składającą się głównie z byłych partyzantów i wojskowych. Z tej drużyny wyrosło później wielu wybitnych żeglarzy, naukowców i polityków. Ukończył kurs drużynowych, który na zawsze związał go z naszą organizacją.

W swoich wspomnieniach z odbudowy Głównego Miasta Gdańska (1997) napisał, że miał trzy fascynacje, którym poświęcał się całkowicie „walkę o Polskę, harcerstwo i ochronę dóbr kultury”. Po maturze w 1946 r. wstąpił do Gdańskich Technicznych Zakładów Naukowych, gdzie otrzymał tytuł technika budownictwa. Tutaj założył kolejną drużynę, był drużynowym 27 GDH im. Krzysztofa Arciszewskiego. W 1949 r.  rozpoczął studia w Politechnice Gdańskiej na Wydziale Budownictwa Lądowego. Po przekształceniu w 1949 r. ZHP w Organizację Harcerską ZMP, nie mogąc pogodzić się z tą decyzją, założył tajną organizację harcerską „Szczerb”, której jednostki działały w Gdańsku, Bydgoszczy i Lublinie. Członkowie organizacji za własne pieniądze kupili powielacz i drukowali ulotki oraz harcerskie gazetki metodyczne. Rozsyłali je do szkół i organizowali tradycyjne zbiórki harcerskie. Nielegalna działalność trwała do 1953 r.  Za tę działalność, w grudniu 1953 r., został wraz z kilkoma harcerzami aresztowany i skazany, przy zastosowaniu amnestii, na 2 lata i 8 miesięcy więzienia. Więzienie w Sztumie opuścił w 1955 r. i powrócił do żony i córeczki w Gdańsku. Obronił pracę inżynierską na Politechnice Gdańskiej, lecz jako „wróg” PRL miał kłopoty ze znalezieniem pracy. Krótko pracował w Przedsiębiorstwie Remontowo-Budowlanym i włączył się w odbudowę gdańskiego harcerstwa. W grudniu 1956 r. był delegatem Chorągwi Gdańskiej na Walny Zjazd ZHP w Łodzi. W latach 1957–1958 był komendantem Hufca Harcerzy Gdańsk-Śródmieście. Zawodowo już wtedy interesował się zabytkami i w odbudowywanym Gdańsku znalazł odpowiednie zatrudnienie w Oddziale Pracowni Konserwacji Zabytków.  Kierował rewitalizacją i odbudową po zniszczeniach wojennych takich zabytków jak min.: Żuraw, Wielki Młyn, Kościół św. Katarzyny. Zbudował na ulicy Długiej największe w mieście kino „Leningrad”.

W krótkim czasie doceniono jego umiejętności fachowe i organizacyjne. Został dyrektorem Oddziału Pracowni Konserwacji Zabytków w Gdańsku. Jako dyrektor przedsiębiorstwa pamiętał o przyjaciołach, harcerzach i zatrudniał ich w kierowanej przez siebie firmie. Na stanowisku z-cy dyrektora pracował hm. Józef Grzesiak „Czarny”, odwołany w 1958 r. Komendant Gdańskiej Chorągwi Harcerstwa. Pracował hm. Antoni Wasilewski, drugi „trzynastak” z Wilna, autor „Pionierki Harcerskiej”. Hm. Stanisław Sobieniak, były komendant Hufca Gdańsk-Wrzeszcz, pracował na stanowisku dyrektora administracyjnego. W administracji pracował także hm. Bronisław Szafrański, członek „Szczerbu” i były kwatermistrz Chorągwi Gdańskiej oraz wielu innych harcerzy – inżynierów i ekonomistów. Druh Tadeusz miał dar wyszukiwania dobrych pracowników, doskonałych rzemieślników, mistrzów w zawodach budowlanych i konserwatorskich. Umiał motywować ich do odpowiedzialnej pracy. Wyzwalał ich ambicje zawodowe, cenił ich fachowość i sam wiele uczył się od nich. Zainicjował wielkie prace konserwatorskie na Zamkach w Malborku i Słupsku oraz na Wzgórzu Katedralnym we Fromborku. Organizował narady robocze na terenach odbudowywanych obiektów, motywując wszystkich do nadzwyczajnej pracy w dziedzinie ochrony zabytków i dziedzictwa kultury.

Druh Tadeusz wśród gdańskich instruktorów częściej nazywany był drugim imieniem Czesław, a zdrobniale „Czesiek”. Swoją osobowością wzbudzał szacunek i zaufanie. Był wysokiego wzrostu, przystojny, zawsze uśmiechnięty i życzliwy, o wyjątkowej osobistej kulturze. Taką osobowością zaskarbił sobie wiele przyjaźni, szczególnie wśród instruktorek Hufca Harcerek Gdańsk-Śródmieście. Swoją zdecydowaną postawą budził szacunek i powagę. Pracując z nim, nie sposób było zawieść jego zaufanie lub wykonać coś niedbale.

Jako dyrektor Oddziału Gdańskiego PKZ był inicjatorem wybudowania Domu Harcerza w Gdańsku, nawiązując tym do wspaniałych tradycji harcerstwa Wolnego Miasta Gdańska. Przekonał do tego dzieła swoich architektów, którzy prace projektowe wykonali bezpłatnie. Wybrał dla Domu Harcerza doskonałą lokalizację, niemal kilka kroków od zabytkowego centrum jednego z najpiękniejszych polskich miast. Pod jego kierownictwem zaprojektowano całą siedzibę oraz wybudowano bardzo funkcjonalny obiekt. Dom Harcerza powstał na  ruinach zabytkowych XIV wiecznych murów obronnych, gdzie wcześniej mieściły się miejskie stajnie, a tuż przed wojną garaże straży pożarnej. Po zakończeniu budowy Domu Harcerza tak pokierował sprawami własnościowymi, że obiekt zapisano jako mienie ZHP.

W roku 1965 dh Tadeusz awansował na stanowisko dyrektora naczelnego Przedsiębiorstwa Pracowni Konserwacji Zabytków w Warszawie. Obowiązki zawodowe i pełne zaangażowanie w ratowaniu dóbr kultury i zabytków zajmowały go całkowicie. Dlatego w stolicy nie podjął już pracy społecznej w ZHP. W krótkim czasie bardzo rozwinął przedsiębiorstwo, które zdolne było przyjmować i wykonywać prace konserwatorskie w wielu krajach na świecie. Przywiązywał wielką uwagę do ciągłego podnoszenia kwalifikacji zawodowych. Był inicjatorem utworzenia trzech studiów podyplomowych dla swoich pracowników – architektów, inżynierów budownictwa, konserwatorów dzieł sztuki i archeologów. W stolicy kierował odbudową m.in. Zamku Królewskiego. W Warszawie poznał światowej sławy polskiego archeologa prof. Kazimierza Michałowskiego, który zainspirował go do podjęcia przez PKZ prac konserwatorskich w świątyni Hatszepsut w Egipcie. Na prośbę UNESCO pod kierownictwem Tadeusza Polaka rozpoczęto prace konserwatorskie Srebrnej Pagody w Kambodży. Za przyczyną tych kontaktów specjaliści z Kambodży podjęli praktyki i szkolenia w Polsce w PKZ i na Uniwersytecie w Toruniu. W następnych latach pod kierunkiem Tadeusza Polaka powołano 14 misji archeologiczno-konserwatorskich m.in. na Półwyspie Indochińskim, Karaibach i w Afryce Północnej, a przedsiębiorstwo PKZ rozrosło się prawie do 12 tysięcy pracowników.

Sukcesy firmy czasem przysparzają kłopotów jej dyrektorowi. W 1973 r. Tadeusz Polak musiał opuścić na 3 lata swoją firmę. W tym czasie pracował w Warszawie w przedsiębiorstwie budowlanym „Stolica”. Rozpoczął również działalność naukową i w 1976 r.  obronił pracę doktorską na UMK w Toruniu. Po doktoracie w 1976 r. powrócił na stanowisko naczelnego dyrektora Pracowni Konserwacji Zabytków, z zadaniem dokończenia budowy Zamku Królewskiego w Warszawie. Kierowanie pracami konserwatorskimi poza granicami kraju, szczególnie w Egipcie i Kambodży przyniosły prof. Polakowi uznanie i szacunek w świecie. Począwszy od połowy lat siedemdziesiątych przez prawie dwadzieścia lat, urlopy spędzał w Macedonii nadzorując prace misji archeologicznej w ruinach średniowiecznej twierdzy Markove Kuli w Prilepie.  W 1987 r. na Politechnice Wrocławskiej złożył pomyślnie pracę habilitacyjną.

Od roku 1988 prof. Polak pełnił zaszczytną funkcję prezesa Zarządu Fundacji Kultury Polskiej, która realizowała konserwacje wielu polskich zabytków na Litwie, Ukrainie i Białorusi. Pracami konserwatorskimi objęto zabytkowe nagrobki wybitnych Polaków na Cmentarz Łyczakowskim we Lwowie i na wileńskiej Rossie. Odnowiono mauzoleum rodzinne Fredrów w Rudkach k. Lwowa. Sprowadzono do kraju prochy króla Stanisława Augusta, przeprowadzono konserwację obrazów barokowych z fary nowogródzkiej. To tylko niektóre ważniejsze zadania wykonane przez Fundację pod nadzorem Tadeusza Polaka. W roku 1990 został profesorem i kierownikiem Katedry Architektury i Ochrony Budowli Zabytkowych na Wydziale Budownictwa Lądowego Politechniki Świętokrzyskiej w Kielcach. Tytuł profesora zwyczajnego otrzymał w roku 1996.

Po zmianach ustrojowych w roku 1992 prof. Polak przedstawił propozycję restrukturyzacji Pracowni Konserwacji Zabytków, która nie została przyjęta przez Ministerstwo Kultury. PKZ jak i wiele innych polskich firm w tym czasie, skazano na upadek. W roku 1994 prof. Polakowi powierzono stanowisko Pełnomocnika Rządu do Spraw Polskiego Dziedzictwa Kulturalnego za Granicą. Utworzył wówczas wydawnictwo „Polskie Dziedzictwo Kulturalne”, w którym opublikowano dokumentację strat bibliotek polskich w latach 1939–1945. Dało to podstawy do rozmów z naszymi sąsiadami w sprawie zwrotu utraconych dzieł. Równocześnie do 1997 r. pełnił także funkcję podsekretarza stanu w Ministerstwie Kultury i Sztuki.

Zawsze interesował się losami harcerstwa. We wspomnieniach pisał „harcerzem nigdy być nie przestałem”. W 1996 r. został odznaczony Krzyżem za Zasługi dla ZHP z Rozetą i Mieczami. Mimo wielu obowiązków służbowych nie odmawiał zaproszeń na różne ważne harcerskie uroczystości i rocznice; starał się na nich bywać.

Napisał ponad 100 publikacji zawodowych m.in.: „Restrukturyzacja Zamku Królewskiego w Warszawie” (2001), „Zamki na kresach” (1997), „Wspomnienia z odbudowy Gdańska” (1997). Opublikował także razem z Józefem Fajkowskim książkę poświęconą działalności tajnych organizacji harcerskich „ Z dziejów konspiracyjnego harcerstwa polskiego w latach 1944–1956”. Był członkiem wielu rad naukowych oraz międzynarodowych organizacji konserwatorskich, laureatem licznych nagród i wyróżnień. Otrzymał m.in. Krzyż Kawalerski i Komandorski Orderu Odrodzenia Polski.

Był inicjatorem powołania Muzeum Harcerstwa. Naczelnik ZHP powołał go w 2001 r. na pierwszego Przewodniczącego Rady Programowej Muzeum Harcerstwa. Niestety, ciężka choroba nie pozwoliła mu kontynuować ostatniej harcerskiej służby. Zmarł kilka miesięcy po tej nominacji, 25 listopada 2001 r.  Niewielki plac przed Domem Harcerza między ulicami Ogarną i Za Murami, przy którym mieszkał w młodości, nosi nazwę  „Plac Tadeusza Polaka”.

W 1952 r. zawarł związek małżeński z Krystyną Kmiecik (1929), nauczycielką historii. Miał trzy córki: Anna Wieczorek (1953) mgr ekonometrii, Beata Polak-Pela (1956) mgr konserwacji dzieł sztuki, Katarzyna Maciejewska (1960) lekarz medycyny.

Bogdan Rusinek, Zbigniew Szczurek „Dzieje drugiej konspiracji niepodległościowej na Pomorzu Gdańskim w latach 1945–1956” Gdańsk 1999, Tadeusz Polak „Wspomnienia z odbudowy Gdańska” Gdańsk 1997, Tadeusz Polak „Życiorys” Warszawa 14.05.2001, Lech Krzyżanowski „Tadeusz Polak 1927 – 2001” Wiadomości Konserwatorskie nr 9/10, 2001, inf. córek: Anny Wieczorek i Beaty Polak-Pela.   

hm. Bogdan Radys
Autor noty biograficznej