Michał Władysław Urbanek (1886–1982), nauczyciel, działacz polonijny, organizator tajnego nauczania, harcmistrz, organizator i komendant hufców w Sanoku, Wejherowie oraz Wolnym Mieście Gdańsku, członek Zarządu Okręgu ZHP w Toruniu i Gdańsku.

Urodził się 18.09.1886 r. w Kawęczynie (dziś dzielnica Dębicy). Był najstarszym synem z dziesięciorga dzieci Jana i Marii z Mieleckich – ubogich wyrobników rolnych. W wieku 14 lat po ukończeniu szkoły powszechnej zapisał się do nowopowstałego klasycznego Państwowego Gimnazjum im. Franciszka Józefa (dziś Liceum Ogólnokształcące im. Króla Władysława Jagiełły) w Dębicy. W 1908 roku zdał z wyróżnieniem egzamin maturalny i rozpoczął studia na wydziale filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, które ukończył w 1913 roku, zdając jednocześnie egzamin na nauczyciela szkół średnich.

Przez cały okres nauki utrzymywał się sam z korepetycji. Pracę zawodową rozpoczął 1 lutego 1914 roku jako nauczyciel w klasycznym Państwowym Gimnazjum Męskim im. Królowej Zofii w Sanoku (obecnie Gimnazjum nr 2). Wybuch wojny światowej i zajęcie Sanoka przez wojska rosyjskie spowodowały jego przymusową ewakuację na tereny Austrii i Czach. Tu został zmobilizowany, ale po dwóch miesiącach zwolniony z powodu słabego zdrowia. W 1915 roku powrócił do pracy w Sanoku ucząc w gimnazjum języka polskiego, łaciny i greki. Wstąpił do Koła Towarzystwa Nauczycieli Szkół Średnich i Wyższych. Zaangażował się także w pracę Koła Towarzystwa Szkoły Ludowej, w którym został sekretarzem. Organizował i prowadził w okolicznych wsiach odczyty i imprezy kulturalno-oświatowe o charakterze narodowym. Pod koniec 1918 roku powołał wśród gimnazjalistów, głównie skautów, Pogotowie Młodzieży spełniające zadania utrzymania porządku w mieście, służby łączności, obrony okolicznych wsi przed ukraińskimi nacjonalistami. W tym też czasie włączył się w pracę harcerską. We wrześniu 1920 roku rozpoczął pracę w Gimnazjum Klasycznym w Wejherowie (późniejsze Gimnazjum im. Króla Jana III Sobieskiego, obecnie Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych nr 1). Założył miejscowe koło Towarzystwa Nauczycieli Szkół Średnich i Wyższych, którego został prezesem. Wśród swoich uczniów zaszczepił ideę harcerstwa. Działał też w Towarzystwie Obrony Kresów Zachodnich. Będąc członkiem miejscowego zarządu Towarzystwa organizował działalność kulturalno-oświatową wśród dorosłego społeczeństwa, dzięki której zyskał popularność i powszechne uznanie.

W 1926 roku zatrudnił się w słynnym Polskim Gimnazjum Macierzy Szkolnej w Wolnym Mieście Gdańsku. Przeniósł się do Gdańska (zamieszkał w Gdańsku-Wrzeszczu, a od 1927 roku w Sopocie) i od 1 września 1926 roku rozpoczął pracę jako polonista i nauczyciel łaciny. Był oddanym i cenionych pedagogiem, z czasem powierzono mu nauczanie także historii, a w 1936 roku został generalnym wychowawcą. W gimnazjum stworzył pracownię polonistyczną, przyczynił się do rozwoju drużyn harcerskich i wydawanie gazetki dla uczniów „Z ławy szkolnej”. Zainicjował utworzenie funduszu stypendialnego im. ks. Leona Miszewskiego, który od 1930 roku wspomagał uczniów z najuboższych rodzin. W tymże roku uczestniczył w Zjeździe Polonistów w Krakowie. Podobnie jak w Wejherowie utworzył w 1927 roku koło Towarzystwa Nauczycieli Szkół Średnich i Wyższych, którego został prezesem, a po zjednoczeniu organizacji nauczycielskich w 1934 roku działał w Związku Nauczycieli Polaków w Wolnym Mieście Gdańsku. Współpracował z wieloma organizacjami polonijnymi działającymi na terenie Wolnego Miasta Gdańska. Były to m.in.: Związek Polaków (od 1937 roku Gmina Polska Związek Polaków, gdzie pełnił funkcję szefa referatu świetlicowego, organizował i nadzorował pracę ponad 20 polskich świetlic na terenie WMG), Komitet Towarzystw Polskich, Związek Harcerstwa Polskiego, Gdańska Macierz Szkolna, Towarzystwo byłych Powstańców i Wojaków, Towarzystwo Budowy Kościoła Polskiego w Sopotach, Towarzystwo Przyjaciół Nauki i Sztuki, Tajna Organizacja Wojskowa. Był jednym z referentów oświatowych działającego niejawnie na terenie WMG okręgu Północnego Związku Strzeleckiego, a także jednym z redaktorów pisma Związku Polaków „Straż Gdańska” oraz biuletynu informacyjnego „Gryf”. Od 1938 roku wchodził w skład Polskiej Rady Kultury.

W ostatnich dniach sierpnia 1939 roku na polecenie Komisarza Generalnego RP ogłosił zamknięcie gimnazjum i z rodziną opuścił Wolne Miasto Gdańsk udając się do Gdyni, gdzie zastała ich wojna. Po zajęciu przez Niemców miasta został zatrzymany z innymi Polakami, ale wkrótce zwolniony i po ustaniu działań frontowych przez Toruń cudem wyjechał do Krakowa, gdzie włączył się w tajne nauczanie. Poszukiwany przez gestapo w lipcu 1942 roku przeprowadził się z rodziną do Dębicy, gdzie także włączył się w prowadzenie tajnych kompletów. Jesienią 1944 roku po przejściu frontu rozpoczął pracę w przyfrontowe gimnazjum w Ropczycach, a następnie w Dębicy. Do Sopotu powrócił z początkiem września 1945 roku. Podjął pracę jako nauczyciel języka polskiego w gimnazjum i liceum im. Bolesława Chrobrego w Sopocie (dziś II Liceum Ogólnokształcące). W 1963 roku przeszedł na emeryturę (jednocześnie przyznano mu rentę specjalną), ale nadal – do ukończenia 81 lat – uczył w niepełnym wymiarze godzin. W 1945–1973 był sopockim radnym, aktywnie działał m.in. w Komisji Oświaty oraz Komisji Mandatowej. Udzielał się także w rejonowej Radzie Samorządu Mieszkańców. Był członkiem Zarządu Gdańskiego Oddziału Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza oraz członkiem Zarządu Komitetu Budowy Szkół 1000-lecia. Należał do Gdańskiego Towarzystwa Naukowego i ZBOWiD. Aktywnie działał w Związku Nauczycielstwa Polskiego pełniąc w nim szereg funkcji, m.in. w latach 1957–1960 był członkiem Głównego Sądu Organizacyjnego przy Zarządzie Głównym ZNP w Warszawie. Przez kilka kadencji pełnił funkcję przewodniczącego Sądu Koleżeńskiego Sopockiego Oddziału ZNP, był wiceprzewodniczącym Zarządu Sekcji Ogólnokształcących przy Zarządzie Okręgu Gdańskiego ZNP oraz Konsultantem Wydziału Pedagogicznego Zarządu Okręgowego ZNP w Gdańsku. Ogłosił w piśmie ZNP „Praca Szkolna” artykuł p.t.: „Młodzież polska powojennej doby” (R. XX-czerwiec 1948 r.), a w latach 1949–1951 pracował w redakcji przygotowującej nowe wydanie dzieła Modrzewskiego „De emendanta Re Publica” oraz w latach sześćdziesiątych ubiegłego wieku przewodniczył komitetowi redakcyjnemu przygotowującemu wydanie monografii Gimnazjum Polskiego Macierzy Szkolnej w Gdańsku.

Z harcerstwem Michał Urbanek zetknął się w Sanoku. U schyłku 1917 roku prezes miejscowego „Sokoła” oraz kilku skautów poprosiło Urbanka, by zaopiekował się miejscową drużyną skautową. Już w styczniu 1918 roku Urbanek objął funkcję drużynowego I Drużyny im. hetmana St. Żółkiewskiego w Sanoku. Od tego czasu praca drużyny uległa poprawie, skauci włączyli się w działalność narodowo-wyzwoleńczą. Skauci w ramach utworzonego przez Urbanka Pogotowia Młodzieży rozbrajali miejscowy garnizon austriacki, przy komendzie miasta pełnili służbę wywiadowczą, porządkową, łączności. Z czasem powstały kolejne drużyny skautowe, by w lutym 1919 roku utworzyć sanocki hufiec harcerzy, na którego czele stanął Michał Urbanek. Urbanek zorganizował warsztaty: stolarski i introligatorski, a także Harcerski Klub Sportowy i koło Przyjaciół Harcerstwa. Hufiec wydawał miesięcznik „Bóg i Ojczyzna”. Po przeprowadzce do Wejherowa w 1920 roku również podjął się służby harcerskiej. W gimnazjum założył drużyny harcerskie, z których powstał wejherowski hufiec harcerzy, na czele którego w latach 1922-1925 stał Michał Urbanek. Tu także założył harcerskie warsztaty: introligatorski i stolarski, w których harcerze zarabiali na swoją działalność. Założył również Harcerski Klub Sportowych, który odnosił liczne sukcesy. Z czasem wszedł w skład Zarządu Okręgu ZHP w Toruniu (1924–1926). W 1925 roku został powołany w do Związkowej Komisji Prób Starszyzny. Z dniem 9 listopada 1921 roku Michał Urbanek został podharcmistrzem (od 1928 roku równoważny harcmistrzowi). Po kolejnej przeprowadzce, w 1926 roku do Wolnego Miasta Gdańska, znowu zaopiekował się harcerzami, motywując do działania i utworzenia kolejnej drużyny. W 1928 roku został komendantem Hufca w WMG. Funkcję tę pełnił do 1931 roku, a następnie wchodził w skład komendy hufca i chorągwi, a w latach 1938–1939 był okręgowym kierownikiem Kół Przyjaciół Harcerstwa w Zarządzie Okręgu ZHP w Wolnym Mieście Gdańsku.

W 1929 roku Urbanek przygotował reprezentację harcerzy z WMG do udziału w międzynarodowym zlocie skautów Jamboree w Arrow Park w Anglii. Na tę okazję napisał broszurę „Gdańsk a Polska”, która przetłumaczona na angielski pt.: „Poland and Danzig: a little souvenir from the Polish Boy-Scouts in Danzig” (wydana przez Koło Przyjaciół Harcerstwa w nakładzie 2 tysięcy egzemplarzy) była rozdawana na zlocie skautom z całego świata.

Wybuch II wojny światowej przerwał działalność harcerską Urbanka na kilkanaście lat. Powrócił do niej w 1957 roku, gdy objął patronat nad Komitetem Organizacyjnych komisji historycznej, a następnie działał w Kręgu Harcerzy Wolnego Miasta Gdańska, gdzie wchodził w skład komendy.

Zmarł 18 II 1982 roku w Sopocie i został pochowany na miejscowym Cmentarzu Katolickim. Pozostawił po sobie wiele tekstów o wymowie patriotycznej i pedagogicznej. Największe jego dzieło to dwuczęściowe (każda z części licząca po 2 tomy) „Chłop w literaturze złotego okresu”: cz. 1 „Chłop u Modrzewskiego, Orzechowskiego i Reja” (1914) oraz cz. 2 „Chłop u Klonowicza i Skargi” (1916).

Za swoją działalność patriotyczną, społeczną i zawodową został odznaczony m.in.:
Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1958);
Złotym Krzyżem Zasługi – dwukrotnie (1938 oraz 1955);
Srebrnym Krzyżem Zasługi (przed 1939);
Harcerską Odznaką „Za Zasługę” (1924);
Harcerską Odznaką Honorową „Za Zasługi dla ZHP” (1971);
Srebrnym Krzyżem „Za Zasługi dla ZHP z Rozetą Mieczami” (1992 – pośmiertnie);
Odznaką „Zasłużony Nauczyciel PRL” (1958);
Medalem 10-lecia Polski Ludowej (1955);
Odznaką 1000-lecia Państwa Polskiego;
Złotą Odznaką Związku Nauczycielstwa Polskiego;
Odznaką „Zasłużony Działacz Towarzystwa Rozwoju Ziem Zachodnich”;
Honorowym „Krzyżem Harcerzy z Czasów Walk o Niepodległość” (1939).

Dwukrotnie przyznano mu honorowy tytuł „Człowieka Roku Województwa Gdańskiego”.

18.09.1996 r. z inicjatywy sopockich harcerzy na budynku przy ul. Haffnera 52 w Sopocie odsłonięto tablicę pamiątkową z napisem: „W tym domu w latach 192819–39 i 1945–1982 mieszkał Michał Władysław Urbanek, patriota, harcmistrz, profesor Gimnazjum Polskiego oraz pierwszy Komendant Hufca Harcerstwa w Wolnym Mieście Gdańsku. Klub Polonii Sopockiej, Społeczna Fundacja Pamięci Narodu Polskiego, Hufiec ZHP – w 110 rocznicę urodzin”. Jesienią 2003 roku Rada Miasta Sopotu na wniosek byłych uczniów nadała imię Michała Urbanka skwerkowi naprzeciwko II LO w Sopocie, zaś 12.02.2004 r. odsłonięto pamiątkowy głaz narzutowy z medalionem, na którym umieszczono płaskorzeźbę Michała Urbanka a na obwodzie napis: „Patriota, harcmistrz, nauczyciel, Michał Urbanek (1886–1982)”. Imię profesora M. Urbanka otrzymała także aula w II LO.

22.06.1918 roku zawarł związek małżeński z Janiną Hewel-Irzykowską (1887–1975), nauczycielką, z którą miał troje dzieci: Marię (1920–2004), drużynowa sopockich harcerek w latach 1934–1937), Mieczysława (1921–2014), radca prawny, oraz Zofię zam. Walczak (1926), prawniczka.

Bibliografia:
Szczecina D.: Rzecz o Michale Urbanku, Sopot 1997;
Urbanek M.: Michał Władysław Urbanek – dębickie lata, Dębica 2012;
Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, t. 4, Gdańsk 1997, s. 399-400;
Harcerze Wolnego Miasta Gdańska, Gdańsk 1981, s. 11, 22-23;
Mamuszka F.: Bedeker sopocki, Gdańsk 1981, s. 216-268;
Andrzejewski M.: Ludzie Wolnego Miasta Gdańska 1920-1939, Gdańsk 1997, s. 109-110;
Grzywacz J., Radys B., Ruta G., Szczecina D. (red.): Harcerskie historie, Jelenia Góra 2010, s. 316-318;
Puchała S.: Poczet harcmistrzyń i harcmistrzów, Warszawa 2014, t. 2, s. 740;
Jarzębowski J., Kuprianowicz L.: Harcmistrzynie i harcmistrzowie Związku Harcerstwa Polskiego mianowani w latach 1920-1949, Kraków 2006, s. 202;
Golec J.: Dwa wieki sopockiego szkolnictwa, Cieszyn 2014, s.462;
Pomniki, tablice, rzeźby w SOPOCIE, Sopot 2008, s. 14, 23-24;
Gimnazjum Polskie Macierzy Szkolnej w Gdańsku 1920-1939 cz. 1, Gdańsk 1976, s. 198-200;
Gimnazjum Polskie Macierzy Szkolnej w Gdańsku 1920-1939 cz. 2, Wrocław 1989, s. 136-150, 200-2018, 317-318;
Woźniak R.: Harcerstwo polskie w Wolnym Mieście Gdańsku 1920-1939, Warszawa 1977, s. 35-38, 54,86;
Polak H.: Szkolnictwo i oświata polska w Wolnym Mieście Gdańsku 1920-1939, Gdańsk 1978, s. 38, 132, 155, 161-163, 188, 191;
Mamuszka F.: Sopot. Szkice z dziejów, Sopot 1975, s. 131-132;
Mazurczak C.: Harcerstwo sanockie 1910-1949, Kraków 1990, s. 26-44;
Wolwowicz A. (red.): 95 lat sanockiego harcerstwa, Sanok 2006, s. 6-8;
Gąsiorowski A.: Szare Szeregi na Pomorzu 1939-1945, Toruń 1998, s. 13;
Mamuszka F.: Kronika życia polskiego w Sopocie na przestrzeni wieków, Gdańsk 1990, s. 129-170;
Kubik K.: Harcerstwo polskie w Wolnym Mieście Gdańsku, w: Rocznik Gdański t. XXXII 1972 z. 1, s. 85-114;
Sikorski T.: Harcerskie odznaki honorowe 1916-1989, Kraków 1991, s. 95;
Urbanek M.: W Wolnym Mieście Gdańsku w latach 1926-1939 w: Novum nr 9 z 1969, s. 96;
Mamuszka F.: Kartka z historii szkolnictwa, w: Rocznik Sopocki 1977, s. 82-88;
Heising R.: Wzór pedagoga i społecznika w: Kalendarz gdański 1984, s. 179-84;
Fietkiewicz O. (red.): Materiały do harcerskiego słownika biograficznego w: Harcerstwo nr 3 z 1991, s. 44;
Szczecina D.: Rozety – Miecza w: Tygodnik Sopot  nr 41 z 1992, s. 7;
Stachowicz J.: Profesorowi Michałowi Urbankowi podzwonne w: Rocznik Sanocki 1995, s. 199-204;
dar.: Sopockie pomniki i tablice (3) w: Gazeta Miasta Sopot nr 37 z 1998, s. 7;
Sowianka A.: Wychowawca i społecznik w: Litery nr 12 z 1970, s. 3;
Archiwum Urzędu Miasta Sopot (ewidencja mieszkańców);
Rejestr pochówków Cmentarz Centralny w Szczecinie;
Nagrobek rodziny Urbanków Cmentarz Katolicki w Sopocie;
Życiorys M. Urbanka z 1977 roku.

hm. Dariusz Szczecina
hm. Zenon Kuligowski